طریقه کسب معرفت حقیقى‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» طریقه کسب معرفت حقیقى‏

ذکر قلب عبارت از یاد خداست و این یاد، معلول معرفت انسان به حضرت اوست.

آن معرفتى که ثمره‏اش یافتن و درک «لا إله إلّا اللّه»، و «لا حول ولا قوّة إلّا باللّه»، و «لا مؤثّر فى الوجود إلّااللّه»، و «لیس فى الدّار غیره دیّار» است.

علم به فقر ذاتى‏

انسان چون نسبت به خود و تمام آفرینش به دریاى فکرت فرو رود، به این نتیجه مى‏رسد که همه موجودات، فقیر بالذات و محتاج مطلق‏اند و به این حقیقت دست مى‏یابد که هیچ‏یک از موجودات عالم را بزرگى نمى‏رسد و در وجود آن‏ها هم علّتى که سبب ادّعاى بزرگى از طرف آنان شود وجود ندارد.

در پایان این فکر نورانى و اندیشه روحانى حقارت و فقر ذاتى تمام موجودات‏ برایش آشکار شده و عظمت بى‏نهایت در بى‏نهایت محبوب در آیینه دلش تجلّى مى‏کند.

چون فقر خالص را در ذات موجودات ببیند و عظمت را به تنهایى در محبوب حقیقى عالم مشاهده کند، تمام حجاب‏هایى که قبل از این دو نظر- نظر به فقر ذاتى موجودات و عظمت منحصر به حق در قلبش بود از میان برداشته شود و دلى که قبل از مشاهده بزرگى حق و حقارت موجودات، دچار حجاب‏ها بود عرش الهى گردد و از آسمان‏ها و زمین وسعتش بیش‏تر شود!!

در اینجاست که دست حاجت بردن به سوى غیر خدا قطع شود و جز دامن رحمت و عنایت و لطف و محبّت او در دست نماند.

در اینجاست که بر انسان معلوم مى‏شود تمام موجودات با همه قدرتى که از طرف حق به آن‏ها عنایت شده از درمان کوچک‏ترین درد انسان عاجز و تنها خداست که حلّال تمام مشکلات است.

در اینجاست که موجودیّت ناچیز انسان با اتّصال به انوار حقیقت، از ناسوت نجات پیدا کرده و پرواز کنان به سوى خطّه لاهوت به حرکت آید.

و اینجاست که مشرّف به شرف خلافة اللهى گشته و در زمین به خاطر فنا شدن در حق، کار خدایى کند.

ادیب ارجمند، ملّا محمّدباقر لارى به پیشگاه مولا چنین عرضه مى‏دارد:

کریما رحیما جهان داورا		عطا پرورا معدلت گسترا
خداوندگارا خدایى تو راست‏		زما عجز و قدرت نمایى تو راست‏
تویى دادخواه و تویى دادرس‏		تویى بیگه و گاه فریاد رس‏
تویى آگه از هر نهان همه‏		تویى هم نهان هم عیان همه‏
على را شبانگاه بیتوته نیز		نگه داشتى زآن گروه سیتز

الهى الهى تو را بنده‏ام‏		به خاک نیازت سرافکنده‏ام‏
سرافکنده آستان توام‏		غبار ره آستان توام‏

طلوع نور ایمان‏

هر اندازه که علم به خدا و اوصاف جمالیه و جلالیّه‏اش حاصل شود، نور ایمان در قلب طلوع نماید و حجاب‏هاى نورانى و ظلمانى میان خدا و قلب برداشته گردد و حیات تازه‏اى به قلب افاضه مى‏شود.

[اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ] «1».

خدا سرپرست و یار کسانى است که ایمان آورده‏اند؛ آنان را از تاریکى‏ها [ى جهل، شرک، فسق وفجور] به سوى نورِ [ایمان، اخلاق حسنه و تقوا] بیرون مى‏برد.

[أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها] «2».

آیا کسى که [از نظر عقلى و روحى‏] مرده بود و ما او را [به وسیله هدایت و ایمان‏] زنده کردیم و براى وى نورى قرار دادیم تا در پرتو آن در میان مردم [به درستى و سلامت‏] حرکت کند، مانند کسى است که در تاریکى‏ها [ىِ جهل و گمراهى‏] است و از آن بیرون شدنى نیست؟!

و در روایت عنوان بصرى است که امام صادق علیه السلام به او فرمود:

لَیْسَ الْعِلْمُ بِکَثْرَةِ التَّعَلُّمِ، وَلکِنَّهُ نُورٌ یَقَعُ فى قَلْبِ مَنْ یُریدُ اللّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ. فَإِذا أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلًا فى نَفْسِکَ حَقِیقَةَ الْعُبُودِیَّةِ، وَاطْلُبِ الْعِلْمَ بِاسْتِعْمالِهِ، ثُمَّ اسْتَفْهِمِ اللّهُ یُفْهِمُکَ‏ «3».

کسب دانش به این نیست که در فراگیرى آن بسیار بکوشى بلکه آن پرتوى است از نور که خداوند آن را در دل هرکس که بخواهد رهنمونش گردد قرار مى‏دهد، پس اگر دانش مى‏طلبى نخست باید در جان خود حقیقت بندگى را بجویى و دانش را از رهگذر عمل طلب کنى، آن گاه فهم مشکلات را از خدا بخواهى تا خداوند نیروى فهم به تو عطا کند.

مرحوم الهى قمشه‏اى گوید:

خیز تا زین خیمه تنگ جهان بیرون زنیم‏		خیمه بر بالاى هفت اقلیم و نُه گردون زنیم‏
خلق عالم سخره نیرنگ و رنگند و فسون‏		ما به بیرنگى برون زین قوم بوقلمون زنیم‏
نیست دنیا را بهاى آن که دل بر وى نهیم‏		گوهر جان را به سنگ عشوه او چون زنیم‏

چند روزى از صفا شاگردى احمد کنیم‏		تا به دانش طعنه بر سقراط و افلاطون زنیم‏

و البته این نور- نور علم- نیز مانند سایر انوار، قابل شدّت و ضعف و زیادت و نقصان است.

[وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً] «4».

وهنگامى که آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان مى‏افزاید.

[وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً] «5».

و بگو: پروردگارا! دانش مرا بیفزاى.

و چون حجاب‏ها مرتفع شود، با خرق هر حجابى نورى در دل تابیده و به همان اندازه قوى‏تر وکامل‏تر مى‏شود، تا آنجا که نور تمام فضاى قلب را احاطه نموده و انشراح صدر براى سالک دست دهد و حقایق اشیاء بر او منکشف شود و بر نظام اتَمّ عالم اطّلاع یابد و داند که آنچه انبیاى عظام الهى فرموده‏اند، همگى درست است و از جانب خداى تعالى است و نتیجه این انشراح آن است که لوث شدن صفات ذمیمه در نفس و متخلّق شدن به اخلاق فاضله است.

[أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‏ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ‏] «6».

آیا کسى که خدا سینه‏اش را براى [پذیرفتن‏] اسلام گشاده است و بهره مند نورى، از سوى پروردگار خویش است.

و چون نور صفات و ملکات فاضله، بر نور معرفت اضافه شود، به مصداق نور على نور،

[یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعى‏ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ‏] «7».

[این پاداش نیکو و باارزش در] روزى [است‏] که مردان و زنان باایمان را مى‏بینى که نورشان پیش رو و از جانب راستشان شتابان حرکت مى‏کند.

در کلیّه اوامر حق، کمر اطاعت بربندد و از همه منهیّات اجتناب نماید و هر عبادتى را به طور شایسته بجاى آورد تا نورى و صفایى در قلبش پیدا شود که قلب را آماده انشراح بیش‏تر و معرفت و یقینى افزون‏تر گرداند.

و باز همین معرفت و یقین و انشراح، او را بر عبادتى دیگر و اخلاصى بیش‏تر وادارد، که از آن عبادت و اخلاص باز دل را صفایى و نورى تازه‏تر و یقینى قوى‏تر و معرفتى تمام‏تر حاصل آید.

[یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ‏] «8».

خدا به وسیله آن [نور و کتاب‏] کسانى را که از خشنودى او پیروى کنند به راه‏هاى سلامت راهنمایى مى‏کند.

[وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ] «9».

و آنان را به توفیق خود از تاریکى‏ها [ىِ جهل، کفر، شرک و نفاق‏] به سوى روشنایىِ [معرفت، ایمان و عمل صالح‏] بیرون مى‏آورد.

امیرالمؤمنین علیه السلام مى‏فرماید:

قَدْ أَحْیا عَقْلَهُ وَأَماتَ نَفْسَهُ، حَتّى دَقَّ جَلیلُه وَلَطُفَ غَلیظُهُ، وَبَرِقَ لَهُ لامعٌ فَابانَ لَهُ الطَّریقَ، وَسَلَکَ بِهِ السَّبیلَ، وَتَدافَعَتْهُ الأَبْوابُ إِلى‏ بابِ السَّلامَةِ وَدارِ الْاقامَةِ، وَثَبَتَ رِجْلاهُ لِطُمَأْنینَةِ بَدَنِهِ فى قَرارِ الأَمْنِ وَالرَّاحَةِ، بِما اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ وَأَرْضى‏ رَبَّهُ‏ «10».

عقلش را زنده و هواهاى نفس را کشته، تا آن حد که اندام ورزیده او باریک‏ و دل سختش نرم گردید و نورى تابان درخشیدن گرفت که راه را براى او روشن ساخت و در پرتو آن نور راه را پیمود و درهاى رحمت الهى را یکى پس از دیگرى بروى او گشوده مى‏شد، او را به در سلامت و دربار اقامت کشاند و در قرارگاه امن و آسایش، با کمال آرامش تن، پاى برجا بماند؛ زیرا دل خود را در راه رضا و خشنودى پروردگار خود به کار بست.

در جاى دیگر مى‏فرماید:

إِنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبادِ اللّهِ إِلَیْهِ عَبْداً أَعانَهُ اللّهُ عَلى‏ نَفْسِهِ... فَاسْتَشْعَرَ الْحُزْنَ وَتَجَلْبَبَ الْخَوْفَ، فَزَهَرَ مِصْباحُ الْهُدى‏ فى قَلْبِهِ...

قَدْ خَلَعَ سَرابیلَ الشَّهَواتِ، وَتَخَلّى‏ مِنَ الْهُمُومِ إِلّا هَمّاً واحِداً انْفَرَدَ بِهِ، فَخَرَجَ مِنْ صِفَةِ الْعَمى‏ وَمُشارَکَةِ أَهْلِ الْهَوى‏، وَصارَ مِنْ مَفاتیحِ أَبْوابِ الْهُدى‏ وَمَغالیقِ أَبْوابِ الرَّدى‏، قَدْ أَبْصَرَ طَریقَهُ وَسَلَکَ سَبیلَهُ، وَعَرَفَ مِنارَهُ وَقَطَعُ غِمارَهُ، وَاسْتَمْسَکَ مِنَ الْعَرى‏ بِأَوْثَقِها، وَمِنَ الْجِبالِ بِامْتَنِها، فَهُوَ مِنَ الْیَقینِ عَلى‏ مِثْلِ ضَوْءِ الشَّمْسِ‏ «11».

به راستى که محبوب‏ترین بندگان خدا نزد حضرتش بنده‏اى است که خدا او را در پیکار با هواهاى نفس یارى فرموده باشد، پس حزن و اندوه را شعار خود ساخته و بر دل خود جامه‏اى فراگیر از ترس خدا پوشانیده باشد...

این هنگام است که چراغ هدایت در دلش فروزان گردد و از جامه‏هاى شهوت‏هاى نفس خالى و از همه خواسته‏ها تهى گشته بجز یک خواسته که تنها آن را وجهه همّت خود قرار داده باشد.

پس او از نابینایى رسته و از بند شرکت با اهل هوا نجات یافته و خود یکى از کلیدهاى درهاى هدایت و موجبات بسته شدن درهاى هلاکت گردد. با بینایى کامل در راه خود پیش رفته و نشانه‏هاى راه‏هاى سعادت را شناخته و سختى راه را پشت‏سر مى‏گذارد و به محکم‏ترین دست‏آویز و استوارترین ریسمان چنگ زده و نور یقین او به روشنى نور آفتاب مى‏گردد.

در حدیث نبوى است که فرمود:

ما مِنْ عَبْدٍ إِلّا وَلِقَلْبِهِ عَیْنانِ وَهُما غَیْبٌ یَدْرُکُ بِهِمَا الْغَیْبَ، فَإِذا أَرادَ اللّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً فَتَحَ عَیْنَى قَلْبِهِ فَیَرى‏ ما هُوَ غایِبٌ عَنْ بَصَرِهِ‏ «12».

هیچ بنده‏اى نیست مگر آن که دل او را دو دیده غیبى هست که با آن دو امور پنهانى را درک مى‏کند تا آنچه را که از دیده سر نهان است با دیده دل ببیند.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره (2): 257.

(2)- انعام (6): 122.

(3)- منیة المرید: 149.

(4)- انفال (8): 2.

(5)- طه (20): 114.

(6)- زمر (39): 22.

(7)- حدید (57): 12.

(8)- مائده (5): 16.

(9)- مائده (5): 16.